هر چند در گذشته خدمات آموزشی این نهادمردمی توسط سازمان‌های تابعه‌اش مانند مؤسسه علمی- کاربردی، سازمان جوانان، سازمان داوطلبان و سازمان امدادونجات برای حفظ آمادگی مردم به‌صورت مستمر در قالب طرح‌های مختلف ارائه شده است، اما اینبار جمعیت هلال‌احمر به‌شکل جدیدی با اجرای برنامه ملی خادم (خانواده آماده در مخاطرات) پا به میان نهاده تا با مراجعه به مردم، آموزش‌های آمادگی در برابر بلایا را به آنها ارائه کند. مراجعه به در منازل مردم برای ارائه این آموزش‌ها، چیزی است که برنامه ملی خادم را از سایر برنامه‌ها متمایز کرده است. به گفته دکتر مهدی نجفی، مدیرکل دفتر امور آموزش عمومی، پایه و همگانی معاونت آموزش، پژوهش و فناوری جمعیت هلال‌احمر، در صورتی که الزمات این برنامه فراهم شود، تا پایان برنامه پنج‌ساله جمعیت هلال‌احمر، همه خانواده‌های ساکن در کشور، از این آموزش‌ها بهره‌مند خواهند شد. وی در گفت‌وگویی ما را بیشتر با این برنامه، آشنا می‌سازد و از روند اجرای این برنامه سخن می‌گوید.

منظور از آمادگی در برابر بلایا چیست؟
از این موضوع برداشت‌های متفاوتی می‌شود در حالی‌که دقیقاً باید مشخص شود که منظور از آمادگی در برابر بلایا چیست. در دنیا شاخص‌های مختلفی برای آمادگی تعریف شده است. مثلاً در آمریکا از شاخص PRI یا «شاخص آمادگی عمومی» استفاده می‌کنند. در ایران شاخص آمادگی خانوار در بلایا از سوی وزارت بهداشت تعریف شده که دارای پانزده مؤلفه یا سنجه است که برای ارزیابی و آموزش خانواده‌ها استفاده می‌شود. وقتی گفته می‌شود سطح متوسط آمادگی خانواده‌های ایرانی 3/9 درصد است، به این معناست که در ارزیابی‌های صورت گرفته، متأسفانه خانواده‌های ایرانی به‌طور متوسط حتی به دو مورد از پانزده مؤلفه آمادگی هم عمل نکرده‌اند. این نشان‌دهندة سطح بسیار پایین آمادگی در کشور ماست. داوطلبان هلال‌احمر در برنامه ملی خادم بر اساس شاخص آمادگی خانوار، این مؤلفه‌ها را به‌صورت خانه به خانه آموزش می‌دهند.  البته مسئله مهم، عمل‌کردن خانواده‌ها به این آموزش‌هاست. با عمل خانواده‌ها به این آموزش‌ها، طبیعتاً شاخص آمادگی خانواده در کشور ارتقا خواهد یافت، بنابراین اینکه خانواده‌ها نسبت به یادگیری و عمل به این آموزش‌ها  چقدر جدی هستند، بسیار مهم است. در برنامه ملی خادم، هدف آن است که میزان آمادگی خانواده‌ها در یک بازة زمانی پنج‌ساله، حداقل به 30 درصد برسد.

به نظر شما چه عواملی باعث استقبال بیشتر مردم از این آموزش‌ها خواهد شد؟
مردم از مزایای افزایش سطح آمادگی، به حد کافی آگاهی ندارند. اگر مردم بدانند که عمل‌کردن به این آموزش‌های ساده چه تأثیرات حیاتی در زندگی‌شان می‌تواند داشته باشد، حتماً به آنها توجه بیشتری می‌کنند. به عبارتی هنوز باورهای رفتاری آمادگی در برابر بلایا در مردم ما شکل نگرفته است. موضوع دیگر آن است که مردم احساس فشار اجتماعی برای افزایش سطح آمادگی در برابر بلایا نمی‌کنند. یعنی آمادگی در برابر بلایا در جامعه ما هنوز به یک هنجار تبدیل نشده است. از طرفی، باید این باور در مردم شکل بگیرد که انجام بسیاری از اقدامات مربوط به آمادگی، ساده و بدون هزینه است. از سوی دیگر، مردم باید در برابر مخاطرات، احساس خطر کنند تا برای یادگیری این آموزش‌ها احساس نیاز کنند. آنها درک زیادی از خطر مخاطرات مختلف ندارند، بنابراین برای فراگیری این آموزش‌ها معمولاً به ما هم مراجعه نمی‌کنند. به علت این عدم درک از خطر، اکثریت قریب به اتفاق مردم به دعوت ما برای مراجعه به مراکز و شعب جمعیت هلال‌احمر برای گذراندن آموزش‌های لازم برای آمادگی در برابر بلایا، پاسخ نمی‌دهند. اما عدم مراجعه مردم به ما، باعث سلب مسئولیت جمعیت هلال‌احمر در برابر مردمی که از قضا اکثریت مردم هم هستند، نمی‌شود. با توجه به چنین مسئولیتی، حال که مردم به ما برای گرفتن این آموزش‌ها مراجعه نمی‌کنند، ما ناچاریم به آنان مراجعه ‌کنیم. این هسته اصلی و اساس برنامه ملی خادم است. هدف برنامه ملی خادم آن است که با استفاده از نظریه‌های علمی، در مردم، تغییر مثبت رفتاری برای آمادگی در برابر بلایا ایجاد کند. این تعییر رفتار، خودش را با افزایش شاخص آمادگی خانواده‌ها  نشان خواهد داد.

هم‌اکنون این طرح در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
در سال 95 این برنامه به‌صورت آزمایشی در کل کشور اجرا شد و 250 هزار خانوار  از این آموزش‌ها در مراحل مختلف بهره‌مند شدند. در اجرای برنامه ملی خادم، اعضای داوطلب و آموزش‌دیده جمعیت هلال‌احمر 12 بار به‌صورت ماهانه به در منازل مردم مراجعه می‌کنند و هر بار یک یا دو مؤلفه از مؤلفه‌های شاخص آمادگی خانوار را به آنها آموزش می‌دهند. در واقع در طول سال به هر خانواده، 12 بار مراجعه می‌شود تا با استمرار این آموزش‌ها، اهمیت آمادگی خانواده در برابر بلایا، یادآوری و فراموش نشود. به عبارت دیگر، استمرار این آموزش‌ها باعث می‌شود خانواده‌ها همیشه به موضوع آمادگی در برابر بلایا فکر کنند و دغدغه آن را داشته باشند. در بسیاری از استان‌ها مرحله پنجم و ششم آموزش‌ها هم انجام شده، اما امسال استان‌ها علاوه بر اینکه مراجعاتشان را کامل می‌کنند، سهمیه جدید هم خواهند داشت.

در چه صورت همه خانوارهای ایرانی تحت پوشش این آموزش قرار خواهند گرفت؟
در صورت تامین بودجه، 700 هزار خانوار تا پایان امسال تحت پوشش آموزش‌های خادم قرار خواهند گرفت. البته این تعداد کافی نیست، چون اگر قرار باشد در یک بازة زمانی پنج‌ساله این طرح به پایان برسد، باید لااقل هر ساله بیش از 4 میلیون خانوار تحت پوشش این آموزش‌ها قرار بگیرند. در حال حاضر بر اساس آخرین سرشماری مرکز آمار، بیش از 22 میلیون خانوار ایرانی در کشور وجود دارد. از طرفی ما با محدودیت منابع مواجه هستیم، چون فعلا فقط جمعیت هلال‌احمر بودجه این برنامه را تأمین می‌کند. اگر سایر دستگاه‌ها و دولت در اجرا و تأمین بودجه این برنامه، مشارکت جدی کنند، قادر خواهیم بود هر ساله تعداد بیشتری از خانوارها را آموزش دهیم تا همة خانوارهای ایرانی تا پایان پنج سال، تحت پوشش قرار بگیرند.

بازخورد این برنامه ملی در بین مردم چگونه بوده است؟
اجرای این برنامه باعث شگفتی سایر نهادها و سازمان‌ها شده است. آنها به این برنامه، با دیدة تحسین و اعجاب می‌نگرند، چون برای اولین بار در کشور است که به خانواده‌ها درباره آمادگی در برابر بلایا، منزل به منزل آموزش داده می‌شود. خانواده‌ها هم استقبال خوبی داشته‌اند، چون مردم به جمعیت هلال‌احمر اعتماد دارند. مردم نسبت به خدمات هلال‌احمر آگاه‌اند و می‌دانند که مراجعه عضو داوطلب هلال‌احمر به در منزل‌شان برای ارائه خدمت است. مردم، هلال‌احمر را از خود می‌دانند و صمیمیت خاصی نسبت به اعضای داوطلب دارند. از طرف دیگر اتفاقات و حوادثی که به‌صورت روزمره در کشور رخ می‌دهد و خدمات‌رسانی گروه‌های امدادی هلال‌احمر به آسیب‌دیدگان، باعث شده تا مردم اشتیاق و استقبال بیشتری نسبت به اجرای این برنامه نشان دهند.

سرانه آموزش هر خانوار در این برنامه چقدر است؟
اگر مجموع هزینه‌های آموزش رهبران جوامع محلی، گروه‌های مرجع، تسهیل‌گران و داوطلبان، همچنین هزینه تهیه بسته‌های آموزشی و نیز هزینه‌های اطلاع‌رسانی را حساب کنیم، سرانه آموزش هر خانواده در سال، حدود یکصد هزار تومان است. اگر 700 هزار نفر در طول یک سال تحت آموزش قرار بگیرند، حدود 70 میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم. در حالی که جمعیت هلال‌احمر برای تأمین منابع محدودیت دارد و در مقیاس بزرگتر اگر  قرار باشد 4 میلیون خانوار در هر سال آموزش ببینند تا طی پنج سال همه خانوارها تحت پوشش قرار بگیرند، باید سالانه 400 میلیارد تومان هزینه کرد که قطعاً از عهده جمعیت هلال‌احمر به تنهایی خارج است. اجرای این برنامه یک وظیفه ملی است و  همة مسئولیت برعهده جمعیت هلال‌احمر نیست و تنها قسمتی از آن را جمعیت هلال‌احمر می‌تواند انجام دهد، بنابراین اجرای کامل این برنامه نیاز به حمایت دارد. به‌ علاوه حمایت معنوی و رسانه‌ای هم نیاز است. رسانه ملی به‌عنوان مسئول کارگروه اطلاع‌رسانی مدیریت بحران در این زمینه باید همکاری مؤثری داشته باشد.

داوطلبان برای شرکت در این برنامه چه آموزش‌هایی می‌بینند؟
بر اساس سهمیه هر استان مشخص است که به چه تعداد داوطلب برای ارائه آموزش خانواده‌ها نیاز است. مثلا به‌ازای هر صد خانوار در هر شهرستان دو نفر عضو داوطلب باید آموزش ببینند. استان‌ها بر اساس میزان سهمیه‌ای که دارند پیش‌بینی می‌کنند به چه تعداد داوطلب در شهرستان نیاز دارند. وقتی این تعداد مشخص شد، اعضای داوطلب در یک دورة آموزشی شرکت می‌کنند و توسط تسهیل‌گران شعب جمعیت هلال‌احمر آموزش می‌بینند. این تسهیل‌گران خودشان در مرکز استان توسط تسهیل‌گران استانی تحت آموزش‌های لازم قرار گرفته‌اند. تسهیل‌گران استانی هم در ستاد، آموزش دیده‌اند. این یک آموزش پلکانی و آبشاری است. سعی می‌شود تسهیل‌گران از کارکنان جمعیت انتخاب شوند تا به‌عنوان یک سرمایه در جمعیت هلال‌احمر باقی بمانند، اما کسانی که مراجعه می‌کنند به در منازل خانواده‌ها، امدادگران، جوانان و داوطلبان جمعیت هلال‌احمر هستند.

کسانی که علاقه‌مند به مشارکت در این برنامه هستند چطور می‌توانند همکاری کنند؟
اگر کسی بخواهد به این طرح بپیوندد، می‌تواند به شعب جمعیت مراجعه کند. در صورت داشتن شرایط لازم، همچنین اعلام نیاز شعبه، آموزش ببیند و در این برنامه مشارکت کند. البته اولویت با اعضای داوطلبی است که با جمعیت در بخش‌های مختلف همکاری می‌کنند.

برای اجرای این برنامه چه مناطقی در اولویت هستند؟
این برنامه به هر حال باید همه کشور را پوشش دهد ولی چون سهمیه هر استان محدود است، مسلماً پوشش کاملی نمی‌توان داشت، اولویت با نقاط پرخطر در هر استان است. در صورت تأمین منابع، 700 هزار خانوار در سراسر کشور در سال 96 تحت پوشش آموزش‌های خادم قرار می‌گیرند.
س: برای ارائه این آموزش‌ها مدت زمان پنج دقیقه در نظر گرفته شده در این زمان کوتاه چه مفاهیم آموزشی ارائه می‌شود؟
شاخص آمادگی خانوار چنانکه گفته شد، 15 مؤلفه دارد که آموزش مربوط به آنها طی دوازده مرحله، با مراجعه به در منازل به خانوارها ارائه می‌شود. زمان پنج دقیقه هم برای این است که احساس مزاحمت برای خانواده ایجاد نشود. داوطلبان در هر مرحله مراجعه به در منازل، فقط یک یا دو مورد از این 15 مورد را آموزش می‌دهند (مثلاً در مورد تهیة کیف شرایط اضطراری). تداوم در مراجعه به‌صورت ماهانه باعث می‌شود که خانواده‌ها موضوع آمادگی در برابر بلایا را فراموش نکنند و حداقل به آن فکر کنند.

آیا تغییر و تحولی در روند اجرای برنامه صورت می‌گیرد؟
در نوع اجرای برنامه خیر، چون مراجعه ما به مردم، ذات و شالوده برنامة خادم است. اگر برنامه از شکل مراجعه ما به مردم خارج شود؛ این دیگر برنامه خادم نیست. با اجرای برنامه خادم، در واقع جمعیت هلال‌احمر، خدمت را پیش مردم می‌برد. این، شعار برنامة خادم است. بنابراین تغییر عمده‌ای در نوع اجرا نداریم، ولی امکان دارد در شیوه‌های اجرایی اصلاحاتی انجام شود، ولی مراجعه ما به مردم پا برجاست. تصمیم داریم بعد از بررسی نتایج پایلوت آموزش 250 هزار خانوار، با دعوت از مسئولان استانی در نشست‌هایی با آنها نقاط قوت و ضعف برنامه را بررسی کنیم.

مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی برنامه ملی خادم چیست؟
در پیشبرد این برنامه با چالش‌هایی مواجه هستیم. به واسطه محدودیت‌هایی که وجود دارد، نمی‌توان به همه خانواده‌ها این خدمات را ارائه داد. باید همکاری بعضی از نهادها برای کمک به اجرای فراگیر برنامه بیشتر شود. انتظار می‌رود همکاری دستگاه‌های دخیل در مدیریت بحران عملیاتی‌تر و بیشتر شود و صرفاً در گفتار و حمایت لفظی خلاصه نشود. آنها می‌توانند امکاناتی را در راستای اجرای این برنامه در اختیار جمعیت قرار دهند تا برنامه با موفقیت و پوشش بیشتری انجام شود. اگر مشارکت شود جمعیت هلال‌احمر آمادگی دارد تعداد بیشتری از خانوارها را آموزش دهد و تا پایان برنامه پنج‌ساله همه خانوارها تحت پوشش قرار بگیرند.
جمعیت هدف در برنامة ملی خادم خانواده‌ها هستند. علاوه بر این، جمعیت‌های هدف پیرامونی هم هستند که توجیه و آموزش آنان می‌تواند به اجرای برنامه کمک کند. این گروه‌ها عبارتند از: گروه‌های مرجع (روحانیون، هنرمندان، ورزشکاران و...)، رهبران اجتماعات محلی، سیاست‌گذاران و مدیران ارشد که توسط تسهیل‌گران آموزش می‌بینند و توجیه می‌شوند تا برای اجرای راحت‌تر این برنامه  به جمعیت هلال‌احمر کمک کنند.

در پایان صحبتی دارید.
شعار برنامه ملی خادم عبارت است از: «خانواده آماده، جامعه آماده». اگر خانواده‌های ما آماده شوند سیستم‌های مدیریتی تحت فشار قرار می‌گیرند تا محیط جامعه را هم برای این خانواده‌ها آماده کنند. به‌عبارت دیگر با ایجاد فشار اجتماعی و مطالبه‌گری که از سوی خانواده‌های آماده در جامعه به‌وجود می‌آید، مدیران هم ناگزیر می‌شوند تدابیری برای اصلاح  زیرساخت‌ها یا اصلاح آنها اتخاذ کنند. یعنی خانواده آماده، به‌نوعی فشار اجتماعی و مطالبه‌گری به‌وجود می‌آورد و جامعه را مجبور به آماده‌شدن می‌کند. در برنامه پنج‌ساله جمعیت هلال‌احمر هم اجرای برنامه ملی خادم به‌عنوان برنامه مصوب شورای عالی جمعیت قید شده است. خادم چتر آموزش همگانی جمعیت هلال‌احمر است که در معاونت آموزش، پژوهش و فناوری هلال‌احمر طراحی و در شورای عالی به تصویب رسید  که توسط استان‌ها اجرا می‌شود.